نگاهي به كبوترخانهها و اهميت آنها در رشد گردشگري
به يقين مي‌توان كبوترها را نخستين آپارتمان‌نشين‌ها و برج‌نشين‌ها لقب داد. آن‌هم در ساختمان‌هايي كه عنوان‌شان «كبوتر‌خانه» است و اگر روزگاري چرتكه می‌انداختي تعداد ساكناش گاه به عدد ۴۰ هزار هم می‌رسيد. تا چند دهه پيش كه هنوز كودهاي شيميايي و مصنوعي به جان محصولات كشاورزي ما نيفتاده بود، اين كبوترها و كبوترخانهها بودند كه به كمك كشاورزي می‌آمدند و كشاورزان با استفاده از كودهاي طبيعي زمين‌‌هاي كشاورزي را خود رونق می‌دادند. ايرانيان در ساخت كبوترخانهها پيشگام بودند، هرچند امروزه اين بناهاي شگرف در كشورهايی مانند انگليس، فرانسه، ايتاليا، اسپانيا، افغانستان و مصر هم ديده می‌شود، ولي اگر رد همه آنها را بگيري بدون شك به سرزمين مادري ما يعني ايران می‌رسد. البته بهره‌اي كه ما ايراني‌ها از كبوترخانهها می‌برديم اندازه و تفاوتش با اروپايي‌ها و امثال آنها از زمين بود تا آسمان اما هرچه كه بود ايده و خلاقيت سازندگان نخستين كبوترخانهها تا اندازه‌اي تحسين برانگيز است. اگر نيم‌نگاهي به سفر‌نامه‌هاي ديروز و امروز جهانگردان پرآوازه دنيا بيندازيد، خواهيد ديد كه چگونه آنها را انگشت به دهان، حيرت‌زده كرده است.
کارخانه کود سازی
تاريخ و قدمت دقيق كبوترخانه‌هاي ايران را نمی‌توان به‌دست آورد، ولي شواهد نشان می‌دهد كه مامن آنها از كناره‌های شرقي دریاچه ارومیه تا کویر یزد بوده و البته از جنوب خراسان و طبس هم نام می‌برند. آنها را از نقطه‌نظر ساخت و کارکرد، یکی از نمادهای قابل‌توجه معماری روستایی و همین‌طور شهری می‌نامند. مهم‌ترین کاربردی که برای این بناها می‌شمارند «کودسازی» برای محصولات کشاورزی است، به همین خاطر گفته می‌شود در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد فراوان داشته است. «ابن‌بطوطه» مراکشی قدیمی‌ترین جهانگردی است که در سفرنامه خود از کبوترخانه نام برده است. در بخشی از سفرنامه این سفرنامه‌نویس مشهور آمده است: «فیلان قریه بزرگی است که روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد بسیار زیبایی وجود دارد و از زمین تا داخل مسجد پله می‌خورد و اطراف مسجد را باغ‌ها فراگرفته است. آن روز را نیز از وسط باغ‌ها و آب‌ها و دیه‌های زیبایی که برج‌های کبوتر زیادی در آنها دیده می‌شود به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به شهر اصفهان رسیدیم.» البته نه فقط در سفرنامه ابن‌بطوطه که در سفرنامه «شاردن فرانسوی» نیز رد کبوترخانههای ایرانی دیده می‌شود. شاعرانی مثل خاقانی، نظامی و مولوی هم در قرون ۶ و ۷ هجری قمری واژه کبوترخانه را در اشعار خود استفاده کرده‌اند که همه اینها نشان‌دهنده قدمت کبوترخانههای ایرانی است. نام شهر اصفهان با کبوترخانههای آن عجین شده است. به گواه مطالعات مردم‌شناسان تا اوایل دهه ۵۰ تقریبی نیمی از کبوترخانههای این شهر رونق داشتند؛ یعنی همزمان با پایتخت کنونی اصفهان در دوره صفوی. بنابراین بین کشاورزی پر رونق در این دوره در اطراف زاینده‌رود با کبوترخانههای این شهر الفت و نسبتی برقرار است.
ورود مهاجمان و مزاحمان ممنوع
این لانه‌ها را معمولاً ۳۰در۲۵در۲۰ سانتیمتر مربع می‌ساختند. لانه‌ها به گونه‌ای بود که هیچ جانوری به غیر از کبوتر نمی‌توانست وارد آن شود، بنابراین از گزند هرگونه حیوان مزاحمی در امان بودند. مار یکی از این جانوران مزاحمی است که همه نوع تدبیری می‌اندیشیدند تا مانع ورود آن به داخل برج شوند. مثلاً کمربندی گچی دور تا دور برج می‌ساختند تا اگر مار قصد ورود داشته باشد به محض ورود به این کمربند که برسد سر می‌خورد و سقوط می‌کرد و اگر قبل از کمربند سوراخ احتمالی وجود داشته باشد طشت پر از شیر و یا ماست در داخل برج قرار می‌دادند که اطراف آن با آهک پوشانده شده بود.
از آن جایی که مار شیر دوست دارد به هوای خوردن شیر به سراغ طشت می‌رود، اما حلقه آهکی اطراف طشت مرگ مار را رقم می‌زد.
وقتی که از رونق افتادند
اما کبوترخانهها زمانی از رونق افتادند که کودهای شیمیایی ارزان پا به میدان گذاشت. بنابراین دیگر تحمل زحمت فراوان برای جمع‌آوری فضله کبوتران و تهیه کود از آنها عملاً بی‌معنی بود. از طرفی عرض و طول شهرها هم زیاد و زیادتر شد و اطراف کبوترخانه پر از خانه‌های مسکونی شد و این عامل کبوتران را فراری داد. به همین خاطر کم‌کم انگیزه‌ها برای تعمیر و نگهداری بنا و یا ساخت کبوترخانههای جدید رنگ باخت تا جایی که امروزه بسیاری از آنها که روزگاری برای خود بروبیایی داشتند و برای صاحبان خود درآمد قابل‌توجهی به‌وجود می‌آوردند، ویرانه و مبدل به تلی از خاک شد.
عمارتی تابستانی و زمستانی
کبوترخانه عمارتی است که از کاهگل ساخته می‌شده تا در تابستان خنک و در زمستان گرم باشد؛ البته در شکل‌های مختلف و متناسب با مناطق گرمسیری و سردسیری. «استوانه‌ای» در مناطق گرمسیر و «مکعبی» در مناطق سردسیر از نمونه‌های این بناها است. ماده اصلی کبوترخانهها از خشت خام است که روی آن را با گل اندود می‌کنند. در ساخت آن از علوم مختلفی مثل فیزیک، ریاضی، معماری و جانورشناسی استفاده می‌شود. مثلاً از اصل «تشدید» در فیزیک به‌خوبی استفاده شده است.
به این معنی که پرواز همزمان و دسته جمعی هزاران کبوتر ارتعاشات زیادی مثل زمین‌لرزه می‌سازد که برای جلوگیری از بروز چنین مشکلی خیلی دقیق و علمی از این اصل بهره برده‌اند و در حین پرواز دسته‌جمعی هیچ آسیبی بنا را تهدید نمی‌کند.
کبوتر محبوب
همه اینها نشان می‌دهد که اگر هزاران کبوتر در لانه‌های کبوترخانه اقامت دائم داشتند، هرگونه امنیت و آسایش جانبی و روانی آنها تامین شده است. در کشورهایی مثل افغانستان، ترکیه، مصر، انگلیس، فرانسه، اسپانیا و ایتالیا هم کبوترخانه‌هایی دیده می‌شود، اما به یقین می‌توان گفت که ایده آن از ایران به آن کشورها رفته است. البته در کشورهای اروپایی مثل انگلیس از کبوترخانهها برای تولید گوشت استفاده می‌شده، اما در کشور ما صید آن هیچ‌وقت رواج نداشته است. مالکیت کبوترخانه هم دولتی و سلطنتی بوده و یا وقفی و خصوصی. البته کشاورزان خرده‌پا کمتر توانایی ساخت کبوترخانهها و اداره آنها را داشته‌اند اما موروثی بودن مالکیت کبوترخانهها مرسوم بوده است.
آیا هنوزم کبوتر خانه در تهران وجود داره خیلی دوستدارم ببینمشون