نهاوند، شهرخفته ساسانی
بنابر پژوهش‌های پاره‌ای از زبانشناسان ایرانی، واژه نَهاوند به معنی شهر یا آبادی قرار گرفته در پیشِ‌رو است، زیرا «نَها» در زبان‌های ایرانی به معنی پیش و وند از فعل کهن «وندیدن» به معنی نهادن گرفته شده‌است؛ بنابراین نهاوند یعنی «نهاده در پیش‌رو». برخی از مورخین نهاوند را محل پهلو گرفتن کشتی نوح می‌دانند. به استناد تحقیقات باستان‌شناسان در تپه گیان، در حدود ۳۷ قرن قبل از میلاد مسیح قومی در این منطقه زندگی می‌کرد که تمدنی شبیه تمدن بین‌النهرین داشت و بعدها به دست اقوام دیگر اروپایی و آسیایی از بین رفت. ساکنان بعدی نهاوند حدود هزاره سوم پیش از میلاد کاسی‌ها بودند. در تقسیمات باستانی ایران، نهاوند و بروجرد دو نقطه شهری از ماه نهاوند بودند که این استان، از توابع پهله از سرزمین ماد محسوب می‌شد. در دوره ساسانیان، بخشی از ایالت پهله ماد نهاوند یا ماه نهاوند نام داشت. ایالت پهله در زمان ساسانیان به این نام نهاده شده و پهلوی، به مردم، زبان و خط مربوط به پهله اشاره می‌کند.
نهاوند در گذشته نام‌های دیگری داشته است؛ به قول بطلمیوس نیفواندای خوانده شده و در عصر مادها به نهاوند و نهاوند ماد هم خوانده شده‌است.
در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به‌صورتnihavand نوشته‌اند که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده‌است. شهرستان نهاوند که قدمت بسیار دیرینه‌ای در استان همدان دارد، در گذشته‌های دور پایتخت یزدگرد سوم بوده است و از آن به عنوان شهر خفته ساسانی یاد می‌شود.
ابنیه تاریخی
پل آجری زرامین معروف به پل لاغه در ۵ کیلومتری غرب شهرستان نهاوند و در کنار روستای زرامین سفلی برروی یکی از شعبات رودخانه گاماسیاب احداث شده است. این پل دارای یک دهانه با قوس جناغی از بناهای دوره قاجار می‌باشد.
حمام حاج‌آقا تراب
حمام حاج‌آقا تراب یکی از بناهای تاریخی شهرستان نهاوند است که در سال ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. این حمام با صرف هزینه‌ای بالغ بر ۴۰۰ میلیون ریال به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. این موزه با تفکیک دو بخش زنانه و مردانه و تزئین آنها با ماکتهای مجزا، در بخش مردانه، مراسم شست‌وشو به نمایش گذاشته شده و در بخش زنانه مراسم حنابندان یک عروس به تصویرکشیده شده‌است.
معبد سلوکی (لائودیسه)
معبد لائودیسه در داخل شهر نهاوند قرار دارد و کتیبه‌ای از «آنتیوخوس سوم» و نیز تعدادی مجسمه برنزی خدایان یونانی در آن کشف شده است.
تپه و دهکده باستانی گیان
تپه دهکده باستانی گیان در کیلومتر ۱۹ جنوب غربی نهاوند و در مسیر جاده جنگلی گیان قرار گرفته است. بسیاری از باستان‌شناسان به این منطقه آمده و گنجینه‌های بسیاری از جمله ظروف سفالی و جواهر را کشف کرده‌اند که منشأ این ظروف به قرن‌های دوم و سوم میلادی برمی‌گردد. تپه گیان همچنین محل دفن مردگان نیز بوده‌است. روش دفن مردگان، رنگ کردن آنها و کشف وسایل همراه آنها پرده از رمز و رازهای زندگی آنها برمی‌دارد و تمدن آنان را آشکار می‌سازد.
جاذبه‌های طبیعی نهاوند
سرآب گیان نهاوند
سراب گیان یکی از تفریحگاه‌های غرب کشور به‌شمار می‌رود. سرآب گیان، با چشمه‌های جوشان، پرآب و زلال، در ۲۲ کیلومتری جنوب‌غربی نهاوند در استان همدان پای کوه‌های گرین از رشته‌کوه‌های زاگرس جریان دارد. آبدهی سالانه سرآب گیان، در حد ۲۵۰۰ لیتر در ثانیه است که پس از مصارف آشامیدنی اهالی و استفاده‌های کشاورزی روستاهای اطراف، مازاد آب به رودخانه گاماسیاب می‌ریزد.
سراب گاماسیاب
سراب گاماسیاب (بزرگ‌ترین چشمه ایران) در ۲۰ کیلومتری جنوب شهرستان نهاوند به سمت نورآباد واقع شده‌است و از دره‌های شمالی رشته‌کوه گروین (کوه چهل نابالغان) سرچشمه می‌گیرد.
رود گاماسیاب دارای آبی با کیفیت عالی می‌باشد. در طول دره شهرستان و مسیر دشت دلتایی نهاوند جاری است و به هنگام عبور، قسمت عمده روستاها و باغ‌های باختری شهر را مشروب ساخته و راهی شهرستان صحنه در استان کرمانشاه می‌شود. این چشمه جوشان و پرآب با ویژگی‌های خاص طبیعی، یکی از جاذبه‌های مستعد گردشگری استان محسوب می‌شود.
سراب ملوسان
سراب ملوسان در ۱۷ کیلومتری شمال شهرستان نهاوند واقع شده است. زمین‌های اطراف این سراب، سرسبز و خرم و بیشتر روستاهای اطراف آن کوهستانی است و به همین علت از قدیم، بهترین منطقه پرورش بز کوهی و انواع شکارهای مختلف بوده‌است.
سراب فارسبان
سراب فارسبان در ۳۲ کیلومتری جنوب‌غربی نهاوند با آبدهی ۱/۵ متر مکعب در ثانیه‌است که هر ساله تعداد زیادی از گردشکران داخلی را به سوی خود جلب می‌کند.
سراب کنگاور کهنه
این سراب تقریبا در چهل و پنج کیلومتری غرب نهاوند و در نزدیکی روستای کنگاور کهنه در داخل یکی از دره‌های کوه گرو قرار گرفته است. درختان این سراب از نوع چنار و بید است و یک درخت تنومند و کهنسال چنار که عمر آن به بیش از چهار صد سال می‌رسد در ابتدای سراب خودنمایی می‌کند.
