مينا؛ بازي آتش و خاک
ميناکاري اوج هنر درخشان آتش و خاک است با رنگ‌هاي پخته، هنري که ريشه در اعصار دور دارد و همگان را باور برآن است که زادگاهش ايران‌زمين است. هنر ميناکاري را ميتوان از جمله اختراعات هوشمندانه بشر دانست. هنري که از فعل و انفعال‌ها، کُنش‌ها و واکنش‌هاي پيچيده خاک، فلز، نمک، آب، آتش و ترکيب آنها با رنگ‌هاي پخته و درخشان به‌دست هنرمندان ميناکار جان مي‌گيرد و متولد مي‌شود.
بررسي‌ها و کند‌وکاوهايي که تا به امروز صورت گرفته، بيانگر آنست که ميناسازي و ميناکاري‌هايي که به ميناي بيزانس مشهور است، اقتباسي است از ميناسازي ايران. اين هنر از جمله هنرهايي است که در گذشته‌هاي دور جهت تزئين بر روي ظروف و فلزات گوناگون صورت مي‌گرفته. هنري که براي زيبائي بخشيدن به زيورآلات هم از آن استفاده مي‌شده است.
قديمي‌ترين اين زيورآلات شش عدد انگشتر مرصع ميناکاري شده از طلا مربوط به سيزده سده پيش از ميلاد است که در قبرس يافته شده و در نهاوند گوشواره طلا ميناکاري شده‌اي به‌دست آمده که سبک و ساخت آن مربوط به سده هشتم پيش از ميلاد مي‌باشد. از ديگر آثار باستاني به‌جا مانده ميتوان به بازوبند طلا ميناکاري شده دوران هخامنشيان اشاره نمود و يا به سيني نقره‌اي آلب‌ارسلان در دوره سلجوقيان.
ميناکاري گونه‌اي است از هنر بر روي فلزاتي چون طلا، نقره، مس به روش ترصيع که به معني نشاندن قطعات کوچک فلزهاي گوناگون بر روي سطح فلزي از جنس ديگر که در ايجاد تناسب و زيبايي و تزئين آن با هنر نقاشي صورت مي‌گيرد. ايرانشناس مشهور؛ پروفسور پوپ در کتاب بررسي هنر ايران درباره هنر ميناکاري چنين نوشته: «ميناکاري هنردرخشان آتش و خاک است با رنگ‌هاي پخته و درخشان که سابقه آن به ۱۵۰۰سال پيش از ميلاد مي‌رسد و ظهور آن بر روي فلز در طول سده هشتم تا چهار پيش از ميلاد مشاهده مي‌شود.» لئوبرونستين معتقد است سابقه ميناکاري به زمان اشکانيان و ساسانيان مي‌رسد، وي معتقد است غازان‌خان که خود با علم شيمي آشنا بوده، کوشش خود را صرف هنر ميناکاري مي‌نمود. در اين دوره ميناکاري ايراني دچار تغيير شده و سبک جديدي در ميناي ايران ظهور مي‌کند و جايگزين نگاره‌هاي عربي مي‌شود و بعدها در دوره تيموريان ترصيع و ميناکاري مجدداً به شرقي‌ترين صورت خود مي‌رسد. ميناکاري در دوره صفويه بيشتر بر روي صفحات نقره انجام مي‌شده و نقش‌هاي اسليمي و ختايي و همچنين نقش‌هاي مينياتوري همچون بزم‌هاي دربار، شکار، سوارکاري با استفاده بيشتر از رنگ قرمز رواج مي‌يابد.
شاردن جهانگرد فرانسوي که در زمان صفويه به ايران سفر کرد، در سفرنامه خود درباره ميناکاري مي‌نويسد: «از نقاط تجلي ميناکاري، اصفهان مي‌باشد که قطعات ميناي زيبايي مشتمل‌بر طرح‌هايي از پرندگان و حيوانات بر زمينه گل و بُته به رنگ آبي‌آسماني و سبز و زرد قرمز را نظاره بوده.»
ميناکاري در دوره قاجار نيز رونق داشته و استاداني همچون آقا‌باقر نقاش و فرزندش آقا‌علي نقاش در اواخر سلطنت محمدشاه قاجار آثار گرانبهايي از خود به يادگار گذاشته‌اند.
در دوران اخير رواج و رونق هنر ميناکاري از سال ۱۳۱۰ شمسي زيرنظر استاداني چون استاد هنرمند شکرالله ضيع‌زاده به ترويج اين هنر پرداختند. امروز بيش از ۵۰۰ هنرمند استادکار حرفه‌اي به تهيه، خلق و عرضه آثار ميناکاري مشغولند و هر يک دريچه‌اي ديگر از اين هنر را گشوده‌اند و آنچه را که امروز به بازار عرضه مي‌کنند؛ شامل زيورآلات و جعبه‌هاي و صندوقچه، سرويس‌ها و ظروف چاي‌خوري و غذاخوري، بشقاب و گلدان، تابلوهاي تزئيني و همچنين ساخت در و پنجره براي بناهاي بزرگ و اماکن مذهبي از جمله مقابر ائمه شيعه و امامزاده‌هاست.
توليد مينا به دو روش ميناي نقاشي و ميناي خانه‌بندي صورت مي‌گيرد.
در ميناکاري به روش نقاشي در ابتدا اشيا و يا چيزي را که مي‌خواهند ميناکاري کنند به‌وسيله استادکار و متخصص به شکل و فرم لازم آماده مي‌کنند و آنگاه استاد ميناکار به آن لعابي سفيد رنگ مي‌دهد؛ اين قسمت از کار معمولاً سه تا چهاربار تکرار مي‌شود و هربار شي مذکور را در کوره‌هايي با حدود ۷۰۰ درجه، حرارت مي‌دهند تا رنگ لعاب ثابت شود، سپس با رنگ‌هاي گوناگون توسط طراحان نقاشي‌مي‌شود و مجدداً شيء در کوره با حرارت بين ۴۰۰ تا ۵۰۰ درجه فارنهايت حرارت مي‌بيند تا رنگ‌ها ثابت شود.
اما روش قديمي و کهن ميناکاري ترصيع يا خانه‌بندي است که به ميناي سيمي نيز شهرت دارد و در آن از مفتول‌هاي بسيار نازک استفاده مي‌شود. در ابتدا مفتول‌ها را به شکل دلخواه درمي‌آورند و با چسب بر روي شي فلزي موردنظر که به آن قطعه‌کار مي‌گويند، مي‌چسبانند و سپس با يک لعاب شيشه‌اي روي آن را پوشانده و قطعه را در کوره‌اي با درجه حرارت حدود ۱۰۰۰درجه قرار مي‌دهند تا مفتول به قطعه‌کار جوش بخورد. مدت زمان اين کار بسته به جنس قطعه و مفتول سيمي دارد. پس از جوش خوردن اين دو قطعه از رنگ‌هاي مخصوص ميناکاري که از خاک‌هاي معدني و اکسيد قلع استفاده و يا از رنگ‌هاي شيميايي استفاده مي‌شود و با رنگ‌هاي گوناگون سطح کار را يکنواخت مي‌نمايند، به مدت ۳ تا ۴ دقيقه در کوره‌اي با دماي ۱۰۰۰درجه قرار مي‌دهند تا رنگ‌ها در بين قطعات سيمي پخته شود، سپس قطعه کار را از کوره خارج کرده و با توجه به جنس مفتول که در اثر حرارت تغيير رنگ مي‌دهند، اسيدکاري شده تا مفتول به رنگ اصلي باز‌گردد. روش ميناکاري خانه‌بندي که هنري اصيل‌تر است بيشتر در اصفهان و تهران رايج بوده است. گونه‌اي ديگر از ميناکاري خانه‌بندي ميناکاري سياه است. اين هنر بيشتر در جنوب ايران به‌خصوص در اهواز رايج است.
نگاه به آثار ميناکاري درموزه‌هاي جهان
* بازوبندي از طلا و تزئين شده با مينا مربوط به دوران هخامنشيان در موزه ويکتوريا آلبرت لندن
* سيني آلب‌ارسلان مربوط به دوره سلجوقيان تهيه شده از نقره ميناکاري شده که بر روي آن حسن کاشاني حک شده. در موزه بوستون آمريکا.
* بشقاب‌هاي دوره ساساني کشف شده در ارمنستان در موزه هنرهاي اسلامي برلين.
* بشقاب‌هاي مربوط به دوره ساساني محل نگهداري موزه متروپوليتن نيويورک.
*تعداد زيادي از آثار ميناکاري شده ايران در موزه ارميتاژ سن‌پترزبورگ و موزه‌هاي انگلستان و فرانسه و گالري‌هاي شخصي نگهداري مي شود.
