در اوایل اسلام ولایت توس شامل چهار شهر بوده است. مشهد همان نوغان بوده که هم‌اکنون یکی از محله‌های قدیم مشهد است. طرقبه تروغبذ بوده. از شهر رادکان چیزی جز یک روستا و بنای تاریخی میل رادکان برجای نمانده و از شهر طابران، که در آن زمان آبادترین شهر این ولایت بوده، بنای تاریخی هارونیه، ارگ و باروی قدیمی شهر باقی مانده که شهر اخیر در دوره معاصر، با ساخت آرامگاه فردوسی، این بناها را در دل خود جای داده است.
کشف‌رود رودخانه‌ای فصلی است که در ابتدای ورود به سایت‌موزه شهر طابران توس قرار دارد. مشاهیری که تعداد آن‌ها به ۴۰۰ نفر می‌رسد همچون فردوسی، امام محمد غزالی و خواجه نصیر‌الدین طوسی در شهر طابران (شهر توس فعلی) متولد شده‌اند.
پس از شهادت امام رضا(ع) و برچیده شدن حکومت عباسیان، از آبادانی شهر طابران کاسته و بر آبادانی و شکوفایی نوغان (مشهد فعلی) افزوده شد و با ساخت بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) روزبه‌روز بر جمعیت و رشد آن افزوده شد و هم‌اکنون مشهد بزرگترین کلان‌شهر مذهبی ایران و یکی از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان و دومین شهر بزرگ ایران بعد از تهران است.
دریافت دو عنوان جهانی پیاپی در سال ۲۰۱۶ میلادی یعنی «شهر جهانی صنایع‌دستی گوهر‌سنگ‌ها» و در سال ۲۰۱۷ میلادی «پایتخت فرهنگی جهان اسلام»، دلیل روشنی بر اهمیت شهر مشهد است.
مشهد به‌عنوان مرکز استان خراسان‌رضوی دارای پتانسیل‌ها و زیرساخت‌های زیادی در حوزه صنایع‌سنگین، گردشگری، حمل‌ونقل و معادن و ذخایر گوهر‌سنگ‌هاست.
ایران، قطب گوهر‌سنگ‌ها
ایران جزو یکی از ۱۰ کشور جهان به‌لحاظ دارا بودن گوهر‌سنگ‌هاست و نیمی از سنگ‌های قیمتی جهان در ایران‌اند. خراسان‌رضوی ۷۶۴ معدن و ۴۶ نوع ماده معدنی با قابلیت بهره‌برداری دارد و از قدیم‌الایام به‌خاطر داشتن ذخایر گوهر‌سنگ‌ها مطرح بوده است.
از مجموع انواع گوهر‍‌سنگ‌های شناسایی‌شده در ایران حداقل ۲۲ نوع آن در خراسان‌رضوی وجود دارد که مشهد را با توجه به ظرفیت‌های ذکرشده به یکی از بزرگترین کانون‌های دادوستد، سنگ‌های قیمتی در ایران و جهان و به قطب سنگ‌های قیمتی در ایران تبدیل کرده است. وجود خوشه صنعتی جواهرات و دبیرخانه کانون هماهنگی دانش، صنعت و بازار و سنگ‌های قیمتی در ایران، اهمیت مشهد را بیشتر کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که بیش از ۸۵درصد واحدهای تراش، تولید، فروش و صادرات سنگ‌های قیمتی کشور در مشهد وجود دارند. در مشهد سنگ‌های نیمه‌قیمتی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. سنگ معروف به هرکاره که ساخت انواع ظروف سنگی و تزیینی به‌ویژه دیگ‌های سنگی (دیزی سنگی) را در خود نمایان کرده، معادن آن صرفاً در اطراف مشهد وجود دارد. مشهورترین نوع گوهر‌سنگ خراسان‌رضوی، سنگ فیروزه نیشابور است به‌طوری که کارشناسان آن را مرغوب‌ترین نوع در جهان می‌دانند.
تحقیقات و پژوهش‌های صورت‌پذیرفته نشان‌دهنده این است که کشف سنگ فیروزه در خراسان‌رضوی به بیش از ۵۵۰۰ سال قبل برمی‌گردد و حتی در کاوش‌های باستان‌شناختی انجام‌شده در سایت‌موزه شادیاخ نیشابور هم این سنگ یافت شده است.
پادشاهان فیروزه را سنگ آرزوهای خود می‌دانستند و معمولاً یکی از هدایایی که بین آن‌ها ردوبدل می‌شد همین فیروزه بود. یکی از نمونه‌های بارز آن سردیس تمام‌فیروزه‌ای آتوسا دختر کوروش هخامنشی است که مربوط به قرن پنجم پیش‌ازمیلاد است که در تخت‌جمشید کشف شد و هم‌اکنون در موزه ملی ایران نگه‌داری می‌شود. کشورهای ایران، آمریکا، مصر و افغانستان، مهم‌ترین صادرکنندگان فیروزه در جهان هستند.
علاوه‌بر خراسان‌رضوی در استان‌های کرمان و سمنان نیز ذخایر فیروزه وجود دارد.
حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه و دیگر دانشمندان ایرانی در نوشتارهای خویش از فیروزه نام برده‌اند. مهم‌ترین معدن فیروزه ایران در روستای معدن حدود ۲۵کیلومتری شهر فیروزه و ۵۵کیلومتری نیشابور قرار دارد که مرغوب‌ترین فیروزه جهان به‌شمار می‌رود. تولید میانگین سالیانه این معدن به ۳۰ تن سنگ فیروزه با عیار ۱۵ تا ۲۰درصد می‌رسد و در مجموع ۹هزار تن ذخیره دارد. از هر تن سنگ ناخالص فیروزه بین ۸ تا ۱۰ کیلوگرم فیروزه خالص به‌دست می‌آید. این فیروزه به‌قدری در جهان مشهور است که آن را معیار محک و سنجش میزان مرغوبیت تمام فیروزه‌های دنیا می‌دانند.
خراسان‌رضوی کانون سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی
در خراسان‌رضوی دیگر سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی همچون طلا، کرندوم، الماس، سافیر، آکوامارین، دمانئوئید، بریل، آگات، روئیل، گارنت، اوپال، کوارتز، آراگونیت، ژاسپر، آمتیست، تورمالین، آزرویت و کریزوکولا وجود دارد که در شهرهای مشهد، بجستان، نیشابور، قوچان، سبزوار، فریمان، تایباد و گناباد شناسایی شده است. کشف کرندوم در خراسان‌رضوی به‌قدری اهمیت دارد که کارشناسان ارزش آن را ۱۴ برابر طلا دانسته‌اند.
اما با این‌همه ظرفیت‌های برشمرده در خراسان‌رضوی و به‌ویژه مشهد چه باید کرد که بتوان، علاوه‌بر ماندگاری و تثبیت عنوان جهانی گوهر‌سنگ‌ها، به اشتغال‌زایی و توسعه صادرات کمک کرد. آموزش زیربنای تمام امور است. باید آموزش بهره‌برداری و تراش سنگ‌های قیمتی در رأس امور قرار گیرد و از روش‌های صحیح استخراج گوهر‌سنگ‌ها به‌منظور استفاده بهینه از منابع استفاده شود.
باید آموزش شناخت و بهره‌برداری، از مقطع دبستان شروع شود و رشته‌های دانشگاهی به‌صورت تخصصی در این زمینه ایجاد شوند. از ظرفیت تمام دستگاه‌های اداری، فعالان این حوزه، صنعتگران و هنرمندان بهره‌گیری شود و از خام‌فروشی پرهیز به‌عمل آید.
باید از ورود سنگ‌های بدلی چینی جلوگیری شود و در سبد سوغات مشهد و سوغات زیارتی، گوهر‌سنگ‌ها تعریف شوند. سنگ‌های قیمتی برندسازی شوند. در حوزه معرفی و آموزش، سایت‌های اینترنتی به چند زبان ایجاد شوند. فرصت سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران به‌سهولت فراهم شود و نام گوهر‌سنگ‌ها در شهر نمود یابد و اِلمان‌های ویژه گوهر‌سنگ‌ها در میدان‌ها معابر و محل‌های عبور و مرور ساخته و نصب شوند.
جشنواره فروش گوهر‌سنگ‌ها در طول سال برگزار شود. حداقل یکی از میدان‌های مهم شهر مشهد به‌نام گوهر‌سنگ‌ها نام‌گذاری شود و بازارهای هدف فروش در داخل و خارج از کشور بازبینی و بازتعریف شوند.
تراش و تولید گوهر‌سنگ‌ها در مشاغل خانگی که هزینه کمتری دارد جای خود را پیدا کند. قوانین صادرات برای صادرکنندگان تسهیل شود و موزه تخصصی گوهر‌سنگ‌ها تأسیس شود.
شورای عالی گوهر‌سنگ‌ها که قبلاً به وزارت صنعت، معدن و تجارت پیشنهاد شده به‌زودی تشکیل شود و از فرصت حضور ۳۰میلیون زائر و گردشگر که در سال به مشهد می‌آیند به‌خوبی استفاده شود.
مشهد قطب گردشگری مذهبی ایران است و علاوه‌بر جذب و ماندگاری گردشگر، در حوزه میراث‌فرهنگی نیز وجود ده‌ها موزه و آرامگاه‌های مشاهیر و اکوتوریسم، می‌تواند باعث شود مشهد به قطب ژئوتوریسم ایران نیز تبدیل شود.
*رئیس اداره روابط‌عمومی و امور فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی
