به بهانه چهل و نهمین سال ثبت قلعه تاریخی فلک الافلاک در فهرست آثار ملی
نخستین اقدام جدی در حفظ یک اثر تاریخی – فرهنگی ثبت آن در
«فهرست آثار ملی»است. هدف از ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی
تسهیل در امر حفاظت قانونی از آن اثراست.
دغدغه ثبت و حمایت قانونی از اماکن تاریخی – فرهنگی در ایران
پیش از تدوین قانون حفظ آثار ملی مصوب ۱۳۰۹ شمسی در بین
علاقمندان و دلسوزان میراثهای تاریخی و فرهنگی وجود داشته است.
اولین بار ای دغدغه در بند ۳ ماده ۸ اساسنامه اولیه انجمن آثار ملی
( مصوب ۱۳۰۱) بازتاب پیدا می کند.
انجمن آثار ملی در اجرای ماده ۸ اساسنامه خود در شهریور ماه ۱۳۰۴
شمشسی اقدام به انتشار «فهرست مختصری از آثار و ابنیه تاریخی
ایران» کرد این فهرست در برگیرنده حدود ۲۰۰ اثر شاخص کشور بود.
اهمیت و جایگاه این بند از اساسنامه به حدی تاثیر گذار بود که در سال ۱۳۰۹
شمسی و به هنگام تدوین قانون حفظ آثار ملی مواد ۲ و ۳ این قانون
مشخصاً به ثبت آثار ملی اختصاص یافت.
ماده دوم و سوم این قانون دولت ایران را مکلف می کرد که از کلیه آثار
ملی کشور که فعلاً مشخص و معلوم است و حیثیت تاریخی یا علمی
یا صنعتی دارد، فهرستی تهیه و بعدها هم هر چه از این آثار مکشوف
شود ضمیمه فهرست مزبور نماید. بدین گونه اساس قانونی ثبت آثار ملی
شکل گرفت.
بدین ترتیب اثر عیلامی بنام «سلیمان تپه» یا «زیر زیر تپه» در منطقه
لرستان پشتکوه (استان ایلام امروزی) به شماره یک در اردیبهشت ۱۳۱۰
خورشیدی به عنوان نخستین اثر تاریخی در فهرست آثار ملی جای گرفت.
قلعه فلك الافلاك بر فراز تپه اي باستاني، در كنار چشمه اي پر خروش و
در مركز شهر كنوني خرم آباد قرار گرفته که در مورخ دهم مهرماه ۱۳۴۸به
شماره ۸۸۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مي گويند: اين جا بيش از آن قلعه باشد, نيايشگاه و يا آتشكده اي بوده است
و بعد از آن دژ شاپور خواست، سپس اردوگاهي براي اسراي رومي، آنگاه خزانه
جواهرات خاندان بدربن حسنويه، قلعه حكومتي اتابكان، واليان و سرانجام
سربازخانه، انبار مهمات، محلي براي نگهداري زندانيان سياسي و امروز،
موزه آثار باستاني- تاريخي و مردم شناسي لرستان. در گذر اين تحولات
تاريخي بناي اوليه و پيرامون آن دستخوش تغييرات فراوان شده است , به طوري
كه از دوازده برج حصار گرداگرد آن، تنها نام (( دوازده برجي )) بر خيابان
حاشيه غربي آن باقي مانده و ديگر از دروازه، ديوانخانه، ارگ، سروستان ،
كاروانسرا، باغ ارم و آسيابهاي اطراف آن خبري نيست. در همين دو دهه با
تلاشي كه براي حفظ و مرمت آن شده , اما حريم تاريخي اش بيش از گذشته ها
مورد بي مهري قرار گرفته , به گونه اي كه براي ديدار و دسترسي آن مي بايست
از لابلاي ساختمانهاي بد منظر ساخته شده سالهاي اخير عبور كرد.
در متون تاريخي نام اين بنا به صورتهاي مختلفي مانند دژ شاپورخواست،دژ
سياه، دز بز، قلعة خرماباد،قلعه سفيد، سلاسل،كاخ اتابكان، قصر، قلعه بالا،
كوشك، قلعة فلك الافلاك ضبط شده و بوميان منطقه آن را به نام دوازده برجي
مي شناسند . قديمي ترين نامي كه در متون تاريخي به اين قلعه اطلاق شده
است دژ شاپور خواست است كه تا قرن ششم و هفتم هجري همچنان به همين
نام مشهور بوده و پس از آن با ويراني شهر شاپورخواست و شكل گيري شهر
خرم آباد ، قلعة خرماباد خوانده شده است كه تا اوايل دورة قاجار همچنان به همين
نام از آن ياد كرده اند . در دورة قاجار با توجه به تعميرات انجام گرفته در زمان
محمد علي ميرزا حاكم لرستان در سر يكي از برجهاي قلعه كه بلندترين برج آن
و مسلط بر تمام شهر و بلوك خرم آباد بوده اطاقي ساخته شده است كه به آن
نام فلك الافلاك داده اند . و همين نام بعدها به كل مجموعه اطلاق شده است.
